ساز سه تار از خانواده سازهای زهی – مضرابی در موسیقی ایرانی است که آن را با ناخن انگشت اشاره می نوازند.
صدای این ساز، ظریف و تا حدودی حزن انگیز است و وسعت صوتی آن نزدیک به 3 اکتاو می باشد.
ساز سه تار را می‌توان یکی از لطیف ترین سازهای جهان به شمار آورد. حجم کوچک کاسه ی رزونانس در این ساز، موجب خلق آوایی می‌شود که شاید حجم کمتری نسبت به سایر صداها داشته باشد.
همین ویژگی، آن را به سازی برای نواختن در خلوت و تنهایی بدل کرده است. تماس مستقیم ناخن با سیم ساز، موجب برقراری ارتباط عاطفی و روانی نوازنده با نوای برخاسته از این ساز می‌شود. احساسی که در کمتر سازی می‌توان نظیر آن را پیدا کرد.
به قول استاد کامل؛ آقای ابوالحسن خان صبا: ساز سه تار، برای یک نفر کم و برای دو نفر زیاد است!
این ساز و انواع سازهای شبیه به آن مانند دوتار، تنبور، چگور و … در نواحی مرکزی آسیا و خاورمیانه رواج داشته اند. سه تار از جمله سازهای اصیل ایرانی است.
با این که در محدوده جغرافیایی غرب آسیا سازهای هم خانواده آن با شکل و شمایلی نزدیک به هم، به وفور یافت می شود، اما مشابه سه تار کنونی در نقاط دیگر این منطقه دیده نشده است.
نوازندگی سه تار در تاریخ معاصر ایران دستخوش تغییرات بسیار زیادی شده است که در بخش های دیگر به آن ها خواهیم پرداخت. یکی از مهم ترین بانیان رواج این ساز در میان عموم مردم؛ خاندان فراهانی و به ویژه آقای میرزا عبدالله می باشد.
تاریخچه ساز سه تار
فرهنگ ایران، ساز سه تار را بیش از هزار سال است که داراست. گواه این امر را می‌توان در نقاشی‌ها و سنگواره‌های دوره‌ی ساسانی و پیش از آن مشاهده کرد. البته قدیمی‌ترین نمونه‌های باقی‌مانده از این ساز، متعلق به قرن یازدهم هجری، یعنی چهارصد سال پیش است.
این ساز در گذشته به ” سه سیم ” نیز معروف بوده است. این ساز در حدود دو قرن پیش، دارای سیم چهارم می گردد که به دلیل نیاز به بهترشدن صدادهی، با وجود تناقض آشکار با نام ساز، بدین صورت معمول و استفاده از آن مرسوم گردید. با گذشت زمان کسانی چون ابونصر فارابی ، ابوعلی سینا ، صفی الدین ارموی و از متاخرین؛ ابوالحسن خان صبا لزوم افزایش یک سیم دیگر به این ساز را درک کردند ( این سیم از نظر تاریخی سیم چهارم است ولی سیم سوم خوانده می شود. به این جهت که اضافه شدن این سیم به سیم سوم، استفاده آن را به صورت جفت میسر نمود. پس معمولا در این ساز، سیم های سوم و چهارم به صورت جفتی مضراب میخورند) برخی از جمله عده ای از عرفا به آن اوتار نیز می گویند.
اجزای ساز سه تار
جنس ساز سه تار
این ساز دارای 4 سیم از جنس فولاد و برنج است که به موازات دسته ، از کاسه تا پنجه کشیده شده اند. همچنین ساز دارای 26 پرده ی قابل حرکت از جنس روده حیوانات یا ابریشم است.
جنس کاسه ساز، عموما از چوب توت ساخته می شود که هم به صورت ترکه ای و هم به صورت یک تکه موجود می باشد. البته امروزه سه تار هایی با جنس چوب های مختلف نیز ساخته می شود. جنس دسته ساز بیشتر از چوب گردو ساخته می شود.
نکات آموزشی ساز سه تار
اگر می خواهید ساز سه تار را به عنوان ساز آموزشی خود انتخاب کنید، به نکات زیر توجه ویژه داشته باشید:
1. یک تفکر عمومی دال بر راحت بودن فراگیری این ساز وجود دارد که این اندیشه بیشتر به علت ساختمان ظریف و کوچک آن در ذهن افراد ایجاد می شود. ولو برخلاف ظاهر کوچک و ریزه میزه فراگیری آن در میان سازهای دیگر از دشواری های خاصی برخوردار است. که یکی از آن ها نحوه ی مضراب زدن پیچیده و سهل الممتنع این ساز می باشد.
2. این ساز در زمره سازهای تا حدودی ارزان قیمت محسوب می شود و این می تواند گزینه ی مناسبی برای انتخاب آن برای فراگیری باشد.
3. حجم کم صدای تولید شده در این ساز، نمی تواند زیاد مقبول در اجراهای جمعی، دوستانه و خانوادگی باشد.
4. جنس صدای این ساز بسیار ساختار درونگرایانه دارد و خواه ناخواه با نواختن این ساز شما در فضایی لطیف و نغز قرار خواهید گرفت.
5. اگر دوست دارید سازتان همیشه همراه شما باشد، این ساز می تواند بهترین انتخاب شما باشد.
